سرآغاز گفتار نام خداست ***كه رحمتگر و مهربان خلق راست
ستایش بود ویژه كردگار كه بر عالمین است پروردگار1
اولین ترجمه منظوم قرآن، متعلق به حاج میرزا حسن بن محمدباقر ملقب به صفی علی شاه است. او یك شاعر و عارف اصفهانی (متوفی 1278) بود كه خانقاه مشهوری در تهران دارد. بعد از او امید مجد اولین ترجمه منظوم در سده جدید را با 50 هزار بیت ارائه كرد و سپس شاعران بسیاری دست به منظوم كردن ترجمه قرآن زدند.
ترجمه منظوم قرآن، به این معناست كه ترجمه قرآن را به صورت شعر درآوریم. این نوع ترجمه چون در قالب شعر سنتی ارائه میشود، برای بسیاری جذابیت فوقالعادهای دارد2.
برای بسیاری این سؤال مطرح میشود كه ایا به شعر درآوردن ترجمه قرآن كار درستی است و ایا این كار با شأن كلام خدا سازگار است؟
برای پاسخ به این سؤال به بررسی نظرات موجود در این بحث میپردازیم.
شاعر باید تمام قدرت و توانایی خود را به كار گیرد تا در قالب شعر، مفاهیم قرآن را به شنونده برساند. از سوی دیگر شاعر با محدودیتهایی طرف است. از جمله اینكه سراییدن شعر دارای اصول و قواعدی است كه باید كاملاً رعایت شوند تا شعر، شعر باشد و تأثیر خودش را بر شنونده بگذارد.
رعایت صناعت شعر، قافیه، ردیف، وزن و ... گاهی چنان دست و پای شاعر را میبندد كه توان رساندن مفهوم را ندارد. لذا بعضی مواقع ترجمه آیه، آنچنان كه باید به مخاطب نمیرسد و از اینجاست كه احتمال تحریف معانی آیت میرود.
روی دیگر سكه، شاعرانی هستند كه نهتنها در سرودن شعر، توانایی چندانی ندارند، بلكه با ادبیات عرب هم آشنایی ندارند و فقط از روی ترجمه دیگران و در حد وسع خود آن را به شعر تبدیل میكنند. بدون شك این ترجمهها دارای نارساییهای فراوانی است.
موافقان ترجمه منظوم قرآن كه عمده آنها اشخاصی هستند كه خود دست به ترجمه منظوم زدهاند، (مثل آقایان امید مجد، رستم كوشان، شهاب تشكری آرانی و ...) معتقدند از زیباییهای شعر باید در ترجمه قرآن استفاده كرد تا در جذب بیشتر مردم به سوی قرآن و استفاده بهتر آنها از مفاهیم بلند كتاب الهی موفقتر بود.
به نظر ایشان وقتی ترجمه نثر قرآن جایز است، پس حتماً ترجمه منظوم آن هم بلا اشكال میباشد. و اگر این كار جدید و حداكثر در صد سال اخیر رواج یافته است، علتش مشغولیت شاعران سدههای قبل به مسایلی دیگر مثل پاسداشت زبان فارسی، مسایل سیاسی و ... بوده است، نه آنكه این كار را جایز نمیدانستهاند.
در مقابل، مخالفین ترجمه منظوم در میان اهل ادب و شعر، قرآنپژوهان و بزرگان حوزه بسیارند. مقام معظم رهبری مدظلهالعالی در همین زمینه میفرمایند: ترجمه شعری قرآن اصلاً كار موفقی نیست، چون قوام قرآن به چیزهایی است كه معلوم نیست بتوان آنها را با تخیل مناسب شعر بیان كرد. ... یا مثلاً گلستان سعدی از هر شعری زیباتر است. كدام شاعر و با كدام بیان شعری میخواهد «منت خدای را عزوجل كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزید نعمت، هر نفسی كه فرو میرود ممد حیات است و ...» را به شعری از این زیباتر یا رساتر دربیاورد؟ لذاست كه هیچ كس گلستان سعدی را به شعر درنمیآورد. قرآن، یك چنین چیزی است ... شعر محدودیت دارد و نمیتوان هر مضمونی را با شعر بیان كرد3».
ایتالله مكارم شیرازی نیز معتقد است: به شعر درآوردن قرآن كار مطلوبی نیست، ولی میتوان مضمون بعضی از آیت را با رعایت دقت به شعر درآورد4».
علی معلم دامغانی، شاعر معاصر میگوید: قرآنهای منظوم در روزگاری اتفاق افتاده است كه تاریخ، دوران عدم باورپذیری و نادانی خود را طی میكند و این از گرفتاریهای آخرالزمان است.
ایشان ترجمه منظوم قرآن را مطابق شأن و ساحت قرآن ندانسته و معتقد است اگر این كار صحیح بود، شاعران بزرگ همچون حافظ كه خود حافظ قرآن و چیرهدست در شعر فارسی بودهاند، دست به چنین ترجمهای میزدند5.
نظر سیدعلی موسوی گرمارودی، شاعر و نویسنده این است كه: ترجمه قرآن به شعر غیرممكن است، زیرا شاعر قبل از آنكه به قرآن متعهد باشد، به وزن و قافیه شعر خویش متعهد است و قرآن كتابی نیست كه شخص بتواند در آن تعهدی كه به قرآن دارد با چیز دیگری شریك كند6.
خبرگزاری قرآنی ایكنا در یك نظرسنجی در مورد ترجمه منظوم قرآن، اعلام نموده كه: 61/1% مخالف و 16/6% موافق مشروط هستند، اما شرایطی اعلام میكنند كه خود عامل بازدارنده برای انجام ترجمه منظوم است و 8/3% موافق بودهاند.
این آمار از اساتید حوزه و دانشگاه و صاحبنظران و قرآنپژوهان به دست آمده است7.
توانایی شاعر در فن شعر، تسلط بر ادبیات عرب، آشنایی با علوم قرآن خصوصاً تفسیر و استفاده از نظرات كارشناسان علوم قرآنی هم در موفقیت ترجمه شعری قرآن، تأثیری ندارد. چرا كه شعر، رسایی و توانایی رساندن مفاهیم را با رعایت امانت ندارد. علاوه بر آن، در شعر، عناصر خیال، اغراق، مبالغه و تصویرسازی سراینده به طور مستقل در معنا تصرف میكند. این در حالی است كه مترجم كلام الهی، حق ندارد مفاهیم و معانی را تغییر داده یا بر اساس رعایت اصالت شعر و پایبندی به مبانی ادبی، در آن دست ببرد؛ بلكه باید امانتدار باشد. البته توقع نمیرود مترجم به ترجمه تحتاللفظی و كلمه به كلمه بپردازد، اما توقع آن است كه آنچه خدا گفته را چنان در قالب كلمات قرار دهد كه حقیقت معانی به مخاطب منتقل شود. همه كسانی كه با ادبیات و شعر آشنا هستند، میدانند كه رعایت این امانتداری در ترجمه منظوم كلام الهی ممكن نیست. با نگاهی به ترجمههای منظوم موجود، این مهم به خوبی مشهود است.
البته گاهی امكان دارد در یك یا دو بیت، ترجمه به طور كامل انجام شود، اما اگر یك مجموعه از آیت كه ترجمه شده است را بررسی كنیم، كمبودها، نمایانتر میگردد.
به همین علت شاعران چیرهدست و بزرگ گذشته، همچون رودكی، حافظ، مولوی، سعدی و ... دست به ترجمه منظوم قرآن نزدهاند. چراكه با علاقه وافر شاعران ایرانی به قرآن كریم، چنانكه در اشعارشان پیداست و بارها در مدح قرآن شعر سروده و مضامین و آیت الهی را در لابهلای شعرهای خود آوردهاند، طبیعی است كه اندیشه ترجمه شعرگونه قرآن به ذهن آنها نیز خطور كرده باشد. اما رعایت جانب انصاف و امانتداری در انتقال مفاهیم كلام خدای مهربان آنان را از این كار بازداشته است.